Geschiedenis van de Van Harenskerk
De Van Harenkerk was in 1683 het eerste voorbeeld van centraalbouw in Friesland. Bouwheer van de kerk was diplomaat Willem van Haren(1626-1708). Deze kerk is het derde kerkgebouw op deze plek sinds de inpoldering van Het Bildt en het ontstaan van het dorp Sint Annaparochie.
- Eerste kerk
Nadat de inpoldering was afgerond bleef men wonen op het nieuwe land. Er werd een kerk gebouwd van hout en stro. Het bouwwerk was nauwelijks geschikt om vee in te houden. In 1511 werd de wijbischop van Utrecht gevraagd om de kerk te komen inwijden, maar hij weigerde. De reden was vooral het feit dat het onderhoud van de geestelijkheid die in de kerk moest werken, alsook het onderhoud van het kerkgebouw zelf niet geregeld was. Ook was de gemeente te armlastig om zelfstandig de pastoor te onderhouden. Men klopte vervolgens aan bij keizer Karel V, die het Bildt in zijn bezit had. Hij zag de nood die hem omschreven was en zegde de gewenste hulp toe. De keizer bepaalde dat voor de eerstkomende zes jaar door zijn rentmeesters op Het Bildt aan de pastoor 30 Carolusguldens per jaar en voor de koster (schoolmeester) 10 Carolus guldens per jaar betaald zou worden. Bovendien zei hij ook voor een periode van 6 jaar 50 Carolusguldens per jaar aan de kerk toe voor de noodzakelijke reparaties aan het gebouw. Deze handreiking had voorwaarden: de opdracht aan de Stadhouder, de Raden en de Pastoor was dat zij hun parochianen en andere ingezetenen van Het Bildt aan zouden sturen voor hun aandeel in een nieuw gebouw dat van steen met een harde dakbedekking moest zijn.
- Tweede kerk
De tweede kerk is gebouwd tussen 1526 en 1532. Deze was van steen en had vermoedelijk de vorm van een Grieks kruis, in die tijd een veelgebouwd kerkmodel. Bij een kerk van dit ontwerp is het schip evenwijdig aan de zijbreuk. In deze kerk trouwde Rembrandt van Rijn met Saskia van Uylenburgh op 22 juni 1634. Het dorp groeide gestaag en de dorpskerk werd te klein voor haar leden. In de kerk lagen vooraanstaande mensen begraven. De oudste graven zijn ouder dan de huidige kerk.
- Derde kerk
De derde kerk op deze plaats werd gebouwd in 1682-1683. De graven liggen binnen de pilaren van de huidige kerk. Tot op de dag van vandaag is er geen bewijs voor gevonden, maar het zou niet ondenkbaar zijn dat de oude kruiskerk de vorm heeft bepaald van de nieuwe kerk, waarbij de buitenhoeken van het Griekse kruis met elkaar verbonden zijn. De huidige Van Harenskerk heeft daardoor een achthoekige vorm. Op de binnenhoeken van het Griekse kruis staan in de huidige kerk vier pilaren. Dit zou kunnen betekenen dat de huidige kerk gedeeltelijk op de oude fundamenten van de oude kerk staat, mogelijk om de bouwkosten te drukken.
In 1732 woedde er een grote brand in het Van Harenslot dat tegenover de Van Harenskerk stond, waarbij de kostbare bibliotheek en belangrijke archiefstukken verloren gingen. Het Van Harenshuis werd herbouwd, maar lang heeft het nieuwe huis niet bestaan, want voor 1800 werd het definitief afgebroken. Men weet daardoor niet wie de architect is geweest van de achthoekige kerk. Wel is bekend dat de kerk is gebouwd voor totaal 17.536carolusguldens, een groot bedrag voor die tijd, opgebracht door Willem van Haren en een aantal rijke boeren die zich op de nieuwe vruchtbare kleigronden hadden gevestigd. Ook werd een rijkssubsidie vertrekt. Aan de noordzijde van de kerk werd in 1686 een grafkapel geplaatst, waar meerdere leden van de Van Harenfamilie werden begraven. Het fraaie koperen toegangshek was een geschenk van koning Karel XI van Zweden. De kapel werd in de jaren 1901/03 gerestaureerd onder toezicht van Victor Stuers op kosten van de families Du Tour, Van Sandick, Van Hogendorp en Van Heemstra.
De kerk is een rijksmonument. Tot 13 oktober 2012 maakte de kerk deel uit van de protestantse gemeente. Op deze datum is de kerk overgedragen aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken.
Inrichting
In de Franse tijd in Nederland zijn bijna alle familiewapens in de kerk blindgekapt. Ook moest er eikenhoutbelasting worden betaald. Daarom is al het eikenhout geverfd geweest, om onder de belasting uit te komen.
- Preekstoel
Bij de bouw van de kerk was er geen geld voor een nieuwe preekstoel, zodat die van de oude kerk werd gebruikt. Deze was instabiel en moest met balken gestut worden. In 1700 werd de huidige preekstoel geschonken door een lid van de familie Van Oranje-Nassau vermoedelijk Maria Van Oranje-Nassau, de jongste dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms. De naam van de maker van dit rijk versierde meesterhoutsnijwerk van Duitse afkomst is niet bekend.
De familie Van Haren had nauwe banden met de Oranjes. Dit kwam voort uit de contacten die de vader van Willem van Haren had. Deze Willem van Haren I was stalmeester en execteur aan het Hof van Willem Lodewijk en hofmeester aan het Hof van Ernst Casimir.
- Orgel
Het oorspronkelijke kerkorgel stamde uit 1728, toen het is geschonken door de echtelieden Willem van Haren (1655-1728) (grietman van het Bildt en een neef van de bouwheer van de kerk) en Rixt Poppe-Martijnsdochter van Andrée. De tekst onder het wapenschild luidt Echtelieden hebben dit orghel alhier gesticht en vereerd. Lange tijd is verondersteld dat de orgelbouwer Michaël Schwartzburg, die het instrument jarenlang heeft onderhouden, de maker was. In de 20e eeuw is ontdekt dat het vervaardigd is door Johan (Jannes) Radeker, meesterknecht van Arp Schnitger en later van Christian Müller. In 1849 bracht de orgelfirma Van Dam een aantal wijzigingen aan. In 1928 heeft de firma Van Dam in opdracht van dominee J.P. Snoep de tractuur omgebouwd van mechanisch naar pneumatisch. Hierbij werden tevens alle pijpen verkocht. Het vervangende pijpwerk verkeerde na een halve eeuw in slechte staat, zodat in 1981 besloten werd al het binnenwerk te slopen. Vanaf dat moment was het geen pijporgel meer. Alleen de lege orgelkast uit 1728 staat nog in de kerk, in de staat waarin Van Dam die in 1849 had gebracht. Op de windlade achter de frontpijpen werden de luidsprekers van een electrisch orgel van Heyligers Orgelbouw opgesteld. Het oorspronkelijke, in 1928 verkochte binnenwerk van Radeker werd door de firma Reil uit Heerde teruggevonden in een orgel in De Krim. Het instrument had oorspronkelijk één manuaal, tien registers en een aangehangen pedaal.
- Familiebank
Tegenover de preekstoel bevindt zich de familiebank van de familie Van Haren.
Renovatie
In 2016 is het interieur grondig gerenoveerd. De houten vloer is onder anderen vervangen en de oude grafstenen zijn in het zicht gebracht.